Werkgebouw het Veem Succesvolste kraakpand van Nederland – Door Paul van Soomeren
In 2017 had Nederlands succesvolste (ex) kraakpand Werkgebouw het Veem iets te vieren. De grond onder het gebouw was na meer dan 10 jaar onderhandelen met de Gemeente Amsterdam onder gunstige voorwaarden in voortdurende erfpacht verkregen. Het werd gevierd met een uitgebreid diner voor een kleine 100 Veemers geserveerd door restaurant Bak. Veel gezang, muziek en speeches in de brede gang en vide van het gebouw.
Op zo’n nostalgisch moment van fine dining komt het gesprek al snel op de mensen die er niet meer zijn. Overleden, vertrokken, weg, waarheen…? Na een paar glazen witte en rode wijn deed ik de toezegging op zoek te gaan naar ex-Veemers en die eens te interviewen. Dat leidde tot een flinke speurtocht in de twee jaar daarna. Het leverde ook een groot aantal leuke en leerzame interviews op en het besef dat we van onze exen veel kunnen leren.. Vervolgens bleven de – door alle deelnemers goedgekeurde – interviews toch nog een jaartje liggen. Dit geheel in lijn met de gebruikelijke planning van dit soort projecten in het Veem. Enkele van de verhalen verschenen op de Veem-website. Maar uiteindelijk werden de interviews afgestoft, een ander waardevol interview van Kees Driessen (Kamer 114) met de Veem-ontwerpers werd aan de vergetelheid ontrukt en dat gold ook voor enquêteresultaten onder nog in het gebouw zittende Veemers. Het geheel werd voorzien van een in- en uitleiding en netjes doch sober vormgegeven door Bianca Kreuning. In de latere 2.0 en 3.0 versie werden wat kleine wijzigingen doorgevoerd. In 2022 (versie 4.0) was sprake van een substantiële toevoegingen over het theater, de vraag of DSP en Veem toch een brug te ver gingen, de link naar overbuur NDSM en de vraag naar ‘de waarde’ van het Veem. Ook werden diverse foto’s toegevoegd en daarbij kwamen nog veel kleine toevoegingen en verbeteringen.
Werkgebouw het Veem bestaat alweer een dikke 40 jaar als succesvol (ex)kraakpand. Het werd een Rijksmonument op (bijna) eigen grond met de laagste huurprijs in Amsterdam en omstreken (Nederland dus). Dat succes dankt het Veem aan de huidige Veemers, maar zeker ook aan zijn exen.
Tijd om hen in de schijnwerpers te zetten en daarmee te bedanken. Tijd om van hen te leren.
13 – Hoe klinkt een straat, plein, buurt of stad: Soundtrackcity
Bij het 25-jarige kraakjubileum van het Veem (2007) wilde ook het Veemtheater iets bijzonders doen. Renate Zentschnig kwam met het idee een geluidswandeling door Veem en buurt te maken. Aldus geschiedde. Bezoekers kregen in het Veem een discman (wie weet nog wat dat is?) en liepen met een koptelefoon op door Werkgebouw het Veem en de Zeeheldenbuurt. De wandelaars werden gegidst door Eva, een meisje van 13 jaar. De wandeling eindigde bij het begin: het Veem.
Het thema van de wandeling was ‘verandering in de stad’. Een thema waar anno nu iedereen over praat, maar wat toen eigenlijk nog maar net zichtbaar werd voor wie de stad – en het ontluiken van de volgende groeispurt van Amsterdam – goed aanvoelde.
Wie kon toen vermoeden dat deze eerste geluidswandeling de start zou zijn voor een hele serie geluidswandelingen en een bedrijf dat deze wandelingen maakt, uitbrengt en organiseert: Soundtrackcity. Een bedrijf dat gerund wordt door kunstenaar Michiel Huijsman en Renate; gevestigd in een pakhuis en kraakpand als het Veem: Pakhuis Wilhelmina.
De reacties van de deelnemers op de allereerste geluidswandeling – veel ook van buiten de stad – waren enthousiast. Velen wilden meer: “kunnen jullie dit ook voor ons doen?“ En zo werd een nieuwe kunstvorm geboren: wandelend door een gebied – met de stad als beeldscherm – de fantasie prikkelen over wat was en is. Kijkend door het heden en luisterend naar heden en verleden.
Een geluidswandeling is altijd een samenwerking tussen een geluidskunstenaar of componist en een inhoudelijke kenner van het gebied. Het zelf lopen is belangrijk, het geluid prikkelt de hersenen tussen de koptelefoon en prikkelt de fantasie, maar ook de kennis over heden en verleden van een gebied.
Er zijn ondertussen vele tientallen geluidswandelingen gemaakt. Na Amsterdam ging ook Rotterdam aan het geluidswandelen gevolgd door Weesp en Hoorn en de kunst werd zelfs geëxporteerd naar Istanbul. De eerste wandeling door Veem en Zeeheldenbuurt werd overigens 7 jaar later geüpdatet (startpunt: OBA; Spaarndammerstraat 490). Eva was nu een studente van 20, de buurt blijkt inderdaad totaal veranderd met Westerdok, Silodam en Houthavens vol nieuwbouw en de Zeehelden- en Spaarndammerbuurt opgeknapt en deels veryupt. Met restaurants wat ooit duistere kroegen waren waar dronken zeelui vochten en monumentale pakhuizen nu vol creatieve industrie. Alweer een paar jaar terug, drong er bij de stadswandelaars een nieuw besef door: elke buurt klinkt anders, elke stad heeft een eigen geluid. De geluidskunstenaars werden geluidsonderzoekers. Eigenlijk nogal logisch: een mens heeft vier zintuigen (zien, voelen, ruiken en … horen). Het ontwerp en de architectuur van een stad werkt echter bijna uitsluitend met één zintuig: zien. Van een nieuwe buurt komen er schetsen, kaarten en artist impressions: beeld, beeld en nog eens beeld.
“Maar in een levende stad voelen, ruiken en horen mensen natuurlijk de buurt, straat en stad. Een prettige en leefbare stad moet ook ‘prettig klinken’. Architecten en stadsontwerpers beseffen te weinig dat geluid een vormend principe is; net als licht en beeld. Het plaatje kan er perfect uitzien, maar als het hard en venijnig klinkt dan voelen mensen zich niet prettig in een omgeving. Architectuur is tot op heden vooral een oculair beroep; alles is beeld.”
Liefst dan ook nog spectaculair beeld. Misschien leven we tegenwoordig wel in een beeldverhaal, ‘La Société du spectacle’, zoals Guy Debord (1967) het noemde. Luisteren naar een ander zintuig is dan best belangrijk. De ambitie van Renate en Michiel – de geluidskunstenaars van het eerste uur – is dan ook om de latente kennis van de wandelende gebruikers/luisteraars aan te boren om de stad prettiger te maken. Het geluid van de stad is daarbij een middel. Zet gebouwen niet in een rechte streep langs een weg, maar laat de gevels een paar graden verspringen. Dat klinkt gelijk al veel beter. Of had die bakken met prachtige oude olijfbomen voor de Portugese synagoge op het Mr. Visserplein rond gemaakt in plaats van de hard weerkaatsende vierkanten waar de bomen nu in wortelen: ronde bakken had geresulteerd in een veel prettigere verblijfsruimte en dus een betere ruimtelijke kwaliteit.
In Nederland en ook in Amsterdam ontbreekt het nog te vaak aan het besef dat we een stad ook horen. Een stad kan meer of minder prettig klinken en hoe subjectief dat ook is: een stad moet goed klinken. Zwitserse wetenschappers zijn hier al verder in (zie bronnen). Het wordt tijd dat ook Nederland beter gaat klinken. En zo leidde een Veem-geluidswandeling niet alleen tot een nieuwe vorm van kunst (geluidswandelen) en een klein florerend bedrijf, maar ook tot een nieuwe wetenschap: de hoorbare stad.
Lees het gehele stuk hier
Bronnen: Zie bijvoorbeeld: Andres Bosshard: Stadt hören. Klangspaziergänge durch Zürich. Zürich 2009. En: Trond Maag, Tamara Kocan en Andres Bosshard: Klangqualität fur öffentliche Stadt- und Siedlungsräume (Eine Planungshilfe für das Ohr). Basel/Zürich, juli 2016. Na experimenteel onderzoek komen in 2023 ook AMS en de TU Delft tot de conclusie dat vliegtuiglawaai enorm verminderd kan worden door wijken en huizen anders vorm te geven.
